Łabędź niemy
Cygnus olor[1]
(Gmelin, 1789)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	blaszkodziobe
Rodzina	kaczkowate
Podrodzina	gęsi
Plemię	Cygnini
Rodzaj	Cygnus
Gatunek	łabędź niemy
Synonimy
Anas Olor Gmelin, 1789[2]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
Przybliżony zasięg:      latem      zimą      cały rok
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Łabędź niemy^[4] (Cygnus olor) – gatunek dużego, częściowo wędrownego ptaka wodnego z podrodziny gęsi (Anserinae) w rodzinie kaczkowatych (Anatidae), zamieszkujący Eurazję od Wielkiej Brytanii i Francji po Pacyfik. Przeloty: luty-maj i wrzesień-grudzień. Zimuje w Europie, na Bliskim Wschodzie, środkowej i wschodniej Azji, rzadko w północnej Afryce i Pakistanie^[5]. Introdukowany m.in. w Ameryce Północnej^[6], Australii, Nowej Zelandii^[5]. Polska populacja w większości odbywa krótkodystansowe koczowania. Nie wyróżnia się podgatunków^[5][7]. Jest jednym z najcięższych ptaków latających.

Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]

Długość ciała 150–170 cm, długość skrzydła 53–63 cm^[9], rozpiętość skrzydeł 200–240 cm^[5]. Masa ciała samic 6,1–11,3 kg, samców 7,7–14,1 kg^[10]. Samce z reguły wyraźnie większe od samic, dorosłe osobniki białe, dziób pomarańczowy z czarnym paznokciem na czubku, u nasady czarna narośl (większa u samców w okresie godowym). Nogi czarne. Skok i palce są dość gęsto pokryte niewielkimi, rogowymi tarczkami. Osobniki młodociane (do 3. roku życia) szare z szaroczerwonym dziobem. Nie mają narośli na dziobie. Dwuletnie ptaki zachowują jeszcze szarą głowę, szyję i lotki. Pisklęta mają szary puch, ale niektóre osobniki, należące do mutacji immutabilis (tzw. odmiana polska) – biały, jak również jasnoróżowe (cieliste) łapy. U ptaków tej odmiany nie występuje młodociana szata z brązowymi piórami (już w pierwszym roku upierzenie jest białe jak u dorosłych), a dorosłe osobniki zachowują jasną barwę łap i mają nieco bledszy dziób od odmiany „zwykłej”. Za odmianę immutabilis jest odpowiedzialna recesywna mutacja zlokalizowana na chromosomie płciowym, więc dziedziczy się ona jak np. hemofilia, z tą różnicą, że u ptaków to samice są płcią heterozygotyczną. Samice z mutacją immutabilis są więc zawsze białe, natomiast u samców ujawnienie się mutacji następuje tylko w przypadku posiadania dwóch kopii zmutowanego genu^[11]. Wśród rodzeństwa z jednego lęgu z reguły są zarówno białe pisklęta tej odmiany, jak i ptaki szare, określane jako odmiana zwykła.

Płynąc często wygina esowato szyję, a skrzydła unosi w górę jak żagle. Dorosłe osobniki nie nurkują, choć pisklęta mają tę umiejętność.

Pierzą się raz w roku, zrzucając jednocześnie wszystkie lotki i stają się nielotne na ok. 6–8 tygodni. Pierzenie postjuwenalne odbywa się od września do stycznia.^{[potrzebny przypis]} Na lądzie poruszają się niezdarnie wykonując powolne, kołyszące się ruchy. W wodzie natomiast radzą sobie doskonale, dzięki spiętym błoną trzem przednim, długim palcom (czwarty, tylny palec jest krótki).

Są to najcięższe obecnie w Polsce ptaki zdolne do aktywnego lotu. Aby wzbić się w powietrze potrzebują zbiornika wodnego, na którym wykonują kilkudziesięciometrowy rozbieg. Czasami startują też z rozległej, płaskiej powierzchni ziemi lub zamarzniętej tafli jeziora lub rzeki. Wzbijają się w powietrze zawsze pod wiatr, dopiero później zmieniają kierunek lotu. Powoli nabierają wysokości intensywnie pracując skrzydłami. Latają najczęściej około 50 metrów nad ziemią. Podczas lotu słychać głośny świst wolno i majestatycznie machających skrzydeł, spowodowany wibrującymi lotkami. W charakterystyczny sposób wyciągają wtedy szyje. Lądują prawie wyłącznie na powierzchni wody lub ewentualnie, w razie konieczności, na śliskim lodzie. Obserwowano także wielokrotnie stada łabędzi liczące ponad 200 sztuk żerujące na ozimych zbożach lub rzepaku. W niewoli często stosowane jest podcinanie lotek, co całkowicie uniemożliwia lot. Dorosły łabędź niemy może mieć ponad 25 tysięcy piór, z czego około 20 tysięcy znajduje się na szyi^[12].

Wydają głosy takie jak wiele rodzajów chrząknięć, zachrypnięte gwizdy i parsknięcia, zwłaszcza w komunikacji, oraz syczenie na intruza próbującego wejść na ich terytorium.

Występowanie[edytuj | edytuj kod]

Cały niżowy obszar kraju, akweny o różnej wielkości i charakterze: jeziora, stawy hodowlane, starorzecza, glinianki, torfianki, zbiorniki wiejskie i miejskie. W Polsce częściowo wędrowny, ostatnio wiele ptaków zimuje w kraju, zarówno na niezamarzających wodach śródlądowych, jak i na wybrzeżu Bałtyku, np. na Zatoce Gdańskiej. Zimą wiele ptaków przebywa w miejscach, gdzie są dokarmiane przez ludzi, m.in. duże stada gromadzą się na plażach Trójmiasta, na Wiśle w Krakowie oraz na Brdzie w Bydgoszczy.

Biotop[edytuj | edytuj kod]

Stojące zbiorniki wodne, z reguły z dużą ilością trzcin, w zimie również na wybrzeżu mórz, a na przelotach na wszelkich zbiornikach wodnych, nawet bardzo małych.

Liczebność[edytuj | edytuj kod]

W Polsce nieliczny, lokalnie średnio liczny. Według szacunków Monitoringu Flagowych Gatunków Ptaków, w latach 2010–2012 populacja lęgowa łabędzia niemego w Polsce liczyła 6000–7500 par lęgowych^[13].

Rozród[edytuj | edytuj kod]

Toki[edytuj | edytuj kod]

Pary, które dobierają się już jesienią, z reguły dochowują sobie wierności. Za pomocą obrączkowania wykazano jednak w Polsce zarówno nierzadkie rozpadanie się par, jak i kojarzenie z nowym partnerem po śmierci poprzedniego. Po zanurzeniu szyi w wodzie prostują się przyciskając piersiami. Oboje na początku wiosny obierają swoje terytorium, którego samiec gwałtownie broni. Odstrasza intruzów groźną postawą z wyciągniętą głową do tyłu i podniesionymi skrzydłami. W momencie zagrożenia rzuca się naprzód, odbijając się od powierzchni wody obiema łapami. Przepędzają inne ptaki wodne, uniemożliwiając im lęgi^[14].

Gniazdo[edytuj | edytuj kod]

W trzcinach, pływające, rzadziej na lądzie lub w innych trudno dostępnych miejscach. Podkład tworzą gałązki i grubsze badyle, wierzch delikatne liście trzcin i sitowia, a wnętrze wysłane jest materiałem drobnym oraz dużymi piórami puchowymi^[12]. Samiec przynosi budulec dziobem i podaje samicy, a ona układa go we właściwy sposób.

Jaja[edytuj | edytuj kod]

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając 5 do 9 jaj (oswojone łabędzice nawet do 12) w kwietniu lub maju.

Wysiadywanie[edytuj | edytuj kod]

Jaja wysiadywane są przez okres ok. 35 dni głównie przez samicę, podczas gdy samiec z reguły pozostaje w pobliżu, broniąc w razie potrzeby gniazda, zastępując samicę na krótkie okresy. Pisklęta są zagniazdownikami, opiekują się nimi zarówno samiec jak i samica. Zdolność do lotu uzyskują po około 4–5 miesiącach. Dwu i trzyletnie młode wprawdzie próbują budować już gniazdo, ale dojrzałość osiągają najwcześniej w 3. roku życia.

Pożywienie[edytuj | edytuj kod]

Pokarm roślinny, ale z dodatkiem małży, ślimaków i larw owadów. Młode w pierwszych dniach życia odżywiają się zbutwiałą roślinnością, którą zdobywa matka. Pokarm często wydobywany jest wprost z dna zbiornika poprzez zanurzenie całego przodu ciała i uniesienie tylnej części ponad wodę. Dziennie wyrywają do 10 kg zanurzonych roślin wodnych^[14]. Nieprawidłowa dieta, na przykład bogata w chleb, może powodować anielskie skrzydło, schorzenie nieuleczalne u dorosłych ptaków.

Status, zagrożenie i ochrona[edytuj | edytuj kod]

W Polsce jest objęty ścisłą ochroną gatunkową^[15], ujęty w Dyrektywie ptasiej.

@czerepach12 @TheTeoDen

Myszołów zwyczajny
Buteo buteo[1]
(Linnaeus, 1758)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	szponiaste
Rodzina	jastrzębiowate
Podrodzina	jastrzębie
Plemię	Accipitrini
Rodzaj	Buteo
Gatunek	myszołów zwyczajny
Synonimy
Falco Buteo Linnaeus, 1758[2]
Podgatunki
B. b. insularum Floericke, 1903 B. b. harterti Swann, 1919 B. b. pojana (Savi, 1831) B. b. buteo (Linnaeus, 1758) B. b. menetriesi Bogdanov, 1879 B. b. vulpinus (Gloger, 1833)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
letnie obszary lęgowe      siedliska całoroczne      zimowiska
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Myszołów zwyczajny, myszołów (Buteo buteo) – gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae). Zamieszkuje Eurazję, swoje główne zimowiska ma w zachodniej i południowej Europie, na Bliskim Wschodzie oraz w południowej i wschodniej Afryce.

Występowanie[edytuj | edytuj kod]

Zamieszkuje lasy strefy umiarkowanej Europy i Azji. Rozmieszczenie w zależności od podgatunku^[2][4][5]:

• Buteo buteo insularum – Wyspy Kanaryjskie i Azory.
• Buteo buteo harterti – Madera.
• Buteo buteo pojana – Korsyka, Sardynia, Sycylia, środkowe i południowe Włochy.
• myszołów zwyczajny (Buteo buteo buteo) – Europa, na wschodzie po Szwecję, Polskę, Rumunię, ponadto Turcja. Zimuje na południu zasięgu, nieregularnie jeszcze bardziej na południe aż po zachodnią Afrykę.

W Polsce średnio liczny ptak lęgowy, stosunkowo najbardziej rozpowszechniony spośród wszystkich ptaków drapieżnych, jednak lokalnie bywa nieliczny^[6]. Gniazda może mieć w Polsce 40 000 par. Można go spotkać w całym kraju, również na wyżynach i w górach. Na zachodzie kraju zasiedla głównie krajobraz rolniczy. Na obszarach o największym zagęszczeniu na 100 km² znajduje się 90 par lęgowych. Przybywa do Polski też w czasie przelotów, od końca lutego do marca, połowy kwietnia, i jesienią od września do listopada, a nawet do pierwszych dni grudnia. Migrują wtedy przez kraj ptaki z północnej i północno-wschodniej Europy, najliczniej wzdłuż Wybrzeża (zdarzały się przypadki stwierdzeń 100–200 osobników w ciągu jednego dnia), dolin rzecznych i górskich przełęczy. Przeloty w głębi lądu są mniej zauważalne. Jest ptakiem częściowo wędrownym, niektóre osobniki pozostają na zimę w kraju, inne we wrześniu odlatują do południowo-zachodniej Europy, np. Francji. Najchłodniejszą porę roku większość pozostałych drapieżników spędza w zachodniej Polsce, dużo rzadziej w północno-wschodniej. Liczebność polskiej populacji nadal rośnie.

Myszołowy z Puszczy Białowieskiej prowadzą dwa odmienne tryby życia. Jedne zakładają lęgi do kilkuset metrów od skraju puszczy, polując na odsłoniętych łąkach i polach w okolicy. Łapią tam norniki, których sukces rozrodczy jest zmienny, co powoduje również znaczne wahania populacji ptaków. Gniazda budowane na brzegu kompleksów nie są zagrożone ze strony drapieżników i ptaki mogą bezpiecznie znosić jaja i wychowywać młode. Drugie ugrupowanie myszołowów związane jest z wnętrzem puszczy, gdzie gniazduje i poluje poniżej koron drzew oraz na dnie lasu. Ich dieta składa się tam z leśnych gryzoni i ptaków, a liczebność potomstwa jest wysoka i stoi na stabilnym poziomie, pomimo znacznie częstszego plądrowania lęgów przez drapieżniki.^{[potrzebny przypis]}

W historii polskiej ornitologii zapisała się zima roku 1989, kiedy w okolicach Wizny nad Narwią na powierzchni 10 km² znalazły się 164 myszołowy. Była to rekordowa liczba zimujących ptaków, które skupiły się w nietypowym jak na tę porę roku regionie^[7].

• myszołów kaukaski (Buteo buteo menetriesi) – wschodnia Turcja przez Kaukaz do północnego Iranu.
• myszołów wschodni (Buteo buteo vulpinus) – północna i wschodnia Europa, Azja Środkowa. Zimuje głównie we wschodniej i południowej Afryce oraz w południowej Azji. W Polsce dawniej sporadycznie gniazdował, obecnie zalatuje.

Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]

Cechy gatunku[edytuj | edytuj kod]

Myszołów to najpospolitszy i najbardziej rozprzestrzeniony średniej wielkości ptak szponiasty Europy. Charakteryzuje go krępa budowa ciała, szerokie, zaokrąglone skrzydła oraz krótki, szeroki ogon. Samica nieco większa od samca, ale obie płci ubarwione jednakowo. Upierzenie jest na tyle zmienne, że trudno znaleźć dwa identycznie upierzone ptaki. W zależności od podgatunku i odmiany barwnej (polimorfizm wewnątrz podgatunku o szerokiej skali form przejściowych) ubarwiony od jasnokremowego po ciemnobrunatny. Można spotkać nawet białe ptaki z ciemnymi plamami na nadgarstkach i ciemno obwiedzionymi skrzydłami.

Wierzch jest ciemniejszy od spodu. Dziób ciemny (popielaty) na końcu czarny o żółtej woskówce, krótka szyja, nogi żółte z upierzonym tylko w górnej części skokiem. U dorosłych tęczówka ciemnobrązowa, u młodych piwna^[8]. Na piersi jasna plama w kształcie podkowy (może nie być widoczna u jasno ubarwionych osobników). Lotki i sterówki prążkowane. Szerokie, zaokrąglone skrzydła trzyma w locie lekko uniesione na kształt litery V, a krótki ogon jest wachlarzowato rozłożony. Nadaje mu to zwartą sylwetkę. W powietrzu może poruszać się dość ociężale, jednak potrafi sprawnie wykorzystywać prądy powietrza do szybowania. Wypatrując zdobyczy potrafi również zawisać w powietrzu trzepocząc skrzydłami, podobnie jak to czynią m.in. pustułka i myszołów włochaty, jednak zdarza mu się to rzadziej od wymienionych gatunków^[9]. Wędruje indywidualnie lub w grupach liczących do 30 osobników.

Pierzenie odbywa od marca do listopada^[10].

Wymiary średnie^[11]

długość ciała z dziobem i ogonem

ok. 50–57 cm

w tym czaszki

7,6 cm

dzioba

2,8 cm^[12]

rozpiętość skrzydeł

110–135 cm

długość ogona

19,5–23,5 cm

Masa ciała^[11]

0,6–1,2 kg

Biotop[edytuj | edytuj kod]

Otwarte tereny w pobliżu lasu lub ze śródpolnymi zadrzewieniami, kępami i szpalerami drzew, gdzie gniazduje. Preferuje ich obrzeża lub kompleksy bardziej rozrzedzone. Miejscem polowań są głównie pola, łąki, stepy, bagna na nizinach i terenach górskich. Spotykany też w wiejskich parkach. Pierwotnym siedliskiem myszołowa były położone w głębi fragmenty obszarów leśnych, gdzie niektóre z nich również obecnie tam przebywają. Jest jednym z najczęściej widywanych ptaków w trakcie jazdy samochodem, przesiaduje na przydrożnych drzewach i słupach.

Ponieważ jest ptakiem częściowo wędrownym, część osobników znajduje się na lęgowiskach zimą.

Okres lęgowy[edytuj | edytuj kod]

Toki[edytuj | edytuj kod]

Podczas łączenia się w pary wiosną ptaki wykonują imponujące loty na dużych wysokościach. W trakcie tego podniebnego krążenia co jakiś czas pikują pionowo na ziemię. W ten sposób wyznaczają obszar swego terytorium i przy okazji odstraszają inne myszołowy. Słychać jednocześnie ich daleko niosący się przeciągły głos, przypominający miauczenie, podobne do „hije-hije-hije” (sójka potrafi go naśladować, więc może być źle interpretowany). Wyżej i dłużej odzywa się samica, krótszy i niższy jest głos samca. Rzadziej usłyszeć można słabe „gek-gek-gek”. W późniejszym okresie gniazdowania myszołowy prowadzą już mniej rzucający się w oczy tryb życia, bardziej związany z kompleksami leśnymi. Są bowiem ptakami płochliwymi. Monogamiczne pary są sobie wierne przez długi czas, czasem nawet do końca życia.

Gniazdo[edytuj | edytuj kod]

Znajduje się na skraju lasu lub w małej kępie drzew. Miejsca na lęg wybierane są w połowie kwietnia, a umieszczone na drzewie, w pobliżu pnia lub przy rozwidleniu gałęzi, najczęściej na dużej wysokości. Mają średnicę ok. 1 metra. Od spodu uwite z gałęzi i patyków, wewnątrz wysłane wrzosem, trawą lub sierścią zwierząt, niekiedy małymi, zielonymi gałązkami sosny lub świerku. Ma kolisty kształt. Gniazda są zwykle wykorzystywane przez kilka lat, co powoduje powstawanie rozbudowanych półmetrowych (pod względem wysokości) niedostępnych konstrukcji. Tylko wyjątkowo zakłada gniazdo na pojedynczych drzewach.

Uważa się^[kto?], że jest to jeden z najmniej wybrednych krajowych ptaków pod względem wyboru miejsca na lęgowisko.

Jaja[edytuj | edytuj kod]

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg w kwietniu lub maju, składając 2 do 4 jaj o różnym ubarwieniu, zwykle koloru białawego lub zielonawego^[13], mniej lub bardziej upstrzonych szaro-fioletowymi, żółtawymi, rdzawymi i ciemnobrązowymi plamami. Mają wymiary około 55,8 na 44,6 mm^[14]. Na wielkość lęgu oraz sukces lęgowy wpływa liczebność populacji myszy polnych na danym terenie.

Wysiadywanie i pisklęta[edytuj | edytuj kod]

Jaja wysiadywane są przez okres około 30–35 dni przez obydwoje rodziców, którzy po wykluciu karmią swe młode. Młode jako rzekome gniazdowniki są opierzone popielatym puchem. Pisklęta opuszczają gniazdo po około 45–50 dniach. Gdy to się stanie obserwować można szybujące nad łąkami lub lasami rodziny myszołowów.
Najdłużej żyjący myszołów zwyczajny, którego wiek oznaczył człowiek, miał 24 lata^[15].

Pożywienie[edytuj | edytuj kod]

Drobne kręgowce chwytane na ziemi. Jeśli ma okazję, zjada padlinę. Wiele dyskutuje się na temat szkodliwości tego ptaka na działalność człowieka. Badania składu diety myszołowa dowiodły, że 70% pożywienia stanowią norniki zwyczajne, a tylko 30% mniejsze ptaki, krety, płazy, gady, dżdżownice, ślimaki i większe owady np. chrząszcze. Na ptaki, dochodzące do wielkości gołębia, poluje przeważnie w trakcie śnieżnych i srogich zim, gwałtownym atakiem z góry. Identyfikowano też resztki zwierzyny łownej m.in. resztki dzikich królików, kuropatw, bażantów i zajęcy (przeważnie zimą), ale ptak polował wtedy głównie na osobniki chore lub zjadał wcześniej już padnięte ofiary innych drapieżników. Potrafił też złowić nawet łasicę lub gronostaja. Niestrawione resztki pokarmu zwraca w postaci wypluwek.

Poluje na otwartych przestrzeniach, oddalając się od gniazda w czasie lęgów na kilka kilometrów. W czasie patrolu krąży wtedy nad ziemią i szybuje, co daje mu szerokie pole widzenia. Gdy wypatruje zdobyczy w powietrzu, zdarza mu się zawisać na chwilę (przy silnych poziomych podmuchach) i trzepotać skrzydłami. Kiedy ją upatrzy, nagle spada na nią z wysokości kilkunastu metrów. Obserwuje się go najczęściej przy zbiornikach wody, a także czatującego na ofiarę z wysokiego punktu w terenie, jak drzewo, słup, duży kamień; w czasie sianokosów z kolei na stogach siana, w ramach polowania z zasiadki. Zdobycze łapie z ziemi, chwyta i zabija rozszarpując szponami. Nie goni i nie chwyta ptaków w locie. Jesienią i zimą widuje się go w dużych grupach na odsłoniętych terenach łąk i niezaoranych pól uprawnych. Zimą częściej widuje się te drapieżne ptaki w okolicach dróg, które odwiedzają w poszukiwaniu potrąconych zwierząt oraz myszy zamieszkujących przydrożne zarośla. Tam szuka norników zwyczajnych, które są najczęstszym jego pokarmem. Gdy dane siedlisko jest bardzo bogate w gryzonie, może na nim żerować nawet kilkadziesiąt osobników (również zimą). Dzięki temu eliminują one liczebność szkodliwej dla człowieka drobnej zwierzyny. Nie przekłada się to jednak na nadmierne rozmnażanie myszołowów w takim środowisku, co często jest mylnie w ten sposób tłumaczone. Również je dotykają choroby i wypadki, a w ekosystemach, w których występują, ilość pokarmu przewyższa zdolności łowieckie drapieżników. Niszczenie gniazd przez człowieka lub celowe odstrzały nie są zatem uzasadnione.

Głównymi naturalnymi zagrożeniami dla tych ptaków są kuny leśne, puchacze, orły przednie i jastrzębie.

Ochrona[edytuj | edytuj kod]

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą^[16].

Największe zagrożenia antropogeniczne dla myszołowów to intensywna gospodarka leśna, wycinanie zadrzewień śródpolnych, stosowanie szkodliwych środków ochrony roślin, zmniejszanie zróżnicowania krajobrazu rolniczego jak łączenie gruntów i likwidowanie miedz oraz nieużytków. Hodowcy gołębi i drobiu mylnie identyfikując go jako jastrzębia tępią myszołowy nielegalnie.

 @czerepach12   @TheTeoDen,

Żaba trawna, widok z boku

Zbliżenie głowy dorosłej samicy

Sposób poruszania się

Żaby trawne gromadzące się podczas rozrodu w Veluwe w Holandii. Dobrze widoczne podgardla samców

Ampleksus

odgłosy godowe żaby trawnej

Skrzek

Rozwój jaj żaby trawnej w czasie 11 dni

Bocian biały
Ciconia ciconia[1]
(Linnaeus, 1758)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	bocianowe
Rodzina	bociany
Rodzaj	Ciconia
Gatunek	bocian biały
Synonimy
Ardea Ciconia Linnaeus, 1758[2]
Podgatunki
C. c. ciconia (Linnaeus, 1758) C. c. asiatica Severtsov, 1873
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
obszary lęgowisk      żerowiska / zimowiska
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Bocian biały (Ciconia ciconia) – gatunek dużego ptaka brodzącego z rodziny bocianów (Ciconiidae).

Jego upierzenie jest głównie białe, z czarnymi piórami na skrzydłach. Dorosłe ptaki mają długie czerwone nogi oraz długie spiczasto zakończone czerwone dzioby i mierzą średnio 100–115 cm od czubka dzioba do końca ogona, ze skrzydłami o rozpiętości 155–215 cm. Dwa podgatunki, które nieznacznie różnią się wielkością, gniazdują w Europie (na północy po Finlandię), północno-zachodniej Afryce, Azji południowo-zachodniej (na wschodzie po południowy Kazachstan) i w południowej Afryce. Bocian biały podejmuje co roku dalekie wędrówki, zimując w Afryce, od tropikalnej Afryki Subsaharyjskiej po Republikę Południowej Afryki na południu lub na subkontynencie indyjskim (podgatunek azjatycki). Podczas migracji między Europą i Afryką unika przelotów przez Morze Śródziemne i kieruje się przez Lewant na wschodzie lub Cieśninę Gibraltarską na zachodzie, ponieważ wznoszące prądy powietrzne, na których polega w czasie lotu, nie tworzą się nad wodą.

Będąc mięsożercą, bocian biały zjada szereg zwierząt, w tym owady, ryby, płazy, gady, małe ssaki i małe ptaki. Większość ze swojego pożywienia znajduje na podłożu, wśród niskiej roślinności oraz w płytkich wodach. Bocian jest ptakiem monogamicznym, lecz nie dobiera się w pary na całe życie. Partnerzy budują duże gniazdo, które może być używane przez kilka lat. Każdego roku samica może przystąpić jeden raz do lęgu, składającego się zazwyczaj z czterech jaj, z którego po 33–34 dniach wykluwają się asynchronicznie pisklęta. Rodzice wysiadują jaja i karmią młode. Młode opuszczają gniazdo 58–64 dni po wykluciu, lecz nadal są karmione przez rodziców przez kolejne 7–20 dni.

Bocian został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (ang. Least Concern) przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN). Korzystał on z działalności człowieka w średniowieczu, takiej jak usuwanie lasów pod uprawy, jednak zmiany w metodach zabiegów agrotechnicznych i uprzemysłowienie przyczyniły się do spadku liczebności jego populacji i całkowitego zaniku tego ptaka w niektórych regionach Europy w XIX wieku i na początku XX wieku. Programy ochrony i reintrodukcji w Europie doprowadziły do wznowienia gniazdowania bociana białego w Holandii, Belgii, Szwajcarii i Szwecji. Ptak ten ma niewielu naturalnych wrogów, jednak może być siedliskiem kilku rodzajów pasożytów; w jego upierzeniu żerują wszy i wszoły, a duże bocianie gniazda są schronieniem dla wielu rodzajów roztoczy z rzędu żukowców. Ten charakterystyczny ptak dał początek wielu legendom na całym zasięgu jego występowania, z których najbardziej znana jest historia o dzieciach przynoszonych przez bociany.

Taksonomia i ewolucja[edytuj | edytuj kod]

Bocian biały jest jednym z wielu gatunków ptaków pierwotnie opisanych przez Karola Linneusza w przełomowej, 10. edycji jego dzieła Systema Naturae^[4], w którym otrzymał on binominalną nazwę Ardea ciconia. Następnie w 1760 roku został przeklasyfikowany (i określono go jako gatunek typowy) do nowego rodzaju Ciconia przez francuskiego zoologa Mathurina Jacques’a Brissona^[5][6].

Wyróżnia się dwa podgatunki:

• C. c. ciconia – podgatunek nominatywny opisany przez Linneusza w 1758, gniazduje w pasie od Półwyspu Iberyjskiego, wyspowo we Francji po Europę Środkową i Wschodnią, Bałkany, Kaukaz, Azję Mniejszą i Bliski Wschód oraz północną Afrykę, a także w południowej Afryce, a zimuje głównie w Afryce na południe od Sahary^[7], choć niektóre ptaki zimują w Indiach^[8][9].
• C. c. asiatica – opisany przez rosyjskiego przyrodnika Nikołaja Siewiercowa w 1873, gniazduje w Turkiestanie, a zimuje od Iranu po Indie. Odnotowywano także przypadki zimowania na Sri Lance, czy w Birmie^[10]. Jest nieco większy niż podgatunek nominatywny^[7][11].

Rodzina bocianów obejmuje sześć rodzajów: Mycteria, Anastomus, Ephippiorhynchus, Jabiru, Leptoptilos oraz Ciconia. Do tego ostatniego zalicza się bociana białego i sześć innych żyjących gatunków^[12], które charakteryzują się prostymi, spiczastymi dziobami i głównie czarno-białym upierzeniem^[13]. Najbliżej spokrewniony z nimi jest większy bocian czarnodzioby (Ciconia boyciana) z Azji Wschodniej, który poprzednio był klasyfikowany jako podgatunek bociana białego^[7], i bocian sinodzioby (Ciconia maguari) z Ameryki Południowej. Analizy sekwencji genów mitochondrialnego cytochromu b oraz hybrydyzacji DNA-DNA wskazują na bliskie pokrewieństwo gatunków w rodzaju Ciconia^[14].

Zapis kopalny[edytuj | edytuj kod]

Skamieniałości rodzaju Ciconia reprezentujące dystalny koniec prawej kości ramiennej zostały odkryte w osadach mioceńskich na wyspie Rusinga na Jeziorze Wiktorii w Kenii^[15]. Skamieniałości datowane na 24–6 mln lat mogą pochodzić zarówno od bociana białego, jak i od bociana czarnego (Ciconia nigra), które są tej samej wielkości i mają bardzo podobną strukturę kości. Osady ze środkowego miocenu z wyspy Maboko (położonej również na Jeziorze Wiktorii) przyniosły odkrycia kolejnych szczątków^[15].

Etymologia nazwy[edytuj | edytuj kod]

Zarówno nazwa rodzajowa, jak i epitet gatunkowy ciconia są łacińskim tłumaczeniem słowa „bocian”^[16], oryginalnie odnotowanym w pracach Horacego i Owidiusza^[17]. Łacińska nazwa przetrwała w większości języków romańskich (Cicogna, Cigüena, Cegonha i tym podobne)^[18].

Polska nazwa „bocian”, występująca niegdyś w wielu odmianach, np. boćko, ma przypuszczalnie wspólne korzenie w języku staropolskim i językach nadodrzańskich (łuż.: baćon, bośon; połab.: botian). Postać pierwotna *botěn może pochodzić od rus.: botat’ – ‘tupać’, ‘dyndać’, botało – o ‘ciężkim chodzie’, botnia – ‘wrzawa’, bot – ‘żerdź rybacka’^[19].

Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]

Bocian biały jest dużym ptakiem. Ma długość 100–115 cm^[a][20] i wysokość 100–125 cm. Rozpiętość skrzydeł wynosi 155–215 cm, a jego masa 2,3–4,5 kg^[21][22]. Podobnie jak wszystkie bociany ma długie nogi, długą szyję i długi prosty spiczasty dziób^[12]. Dymorfizm płciowy słabo zaznaczony – obie płcie są identyczne w wyglądzie, z wyjątkiem wielkości – samce są przeciętnie większe od samic^[7]. Upierzenie jest głównie białe z czarnymi lotkami i pokrywami skrzydeł; czarny kolor to efekt występowania w tych piórach pigmentu – melaniny^[23]; pióra na piersi są długie i kudłate tworząc kryzę, która jest wykorzystywana w niektórych zachowaniach godowych^[24]. Tęczówki są ciemnobrązowe lub szare, a skóra wokół oczodołów czarna. Dorosłe ptaki mają jasnoczerwony dziób i czerwone nogi^[7], których kolor pochodzi od karotenoidów w diecie. Jak wykazały badania przeprowadzone w niektórych częściach Hiszpanii, u bocianów odżywiających się inwazyjnym gatunkiem raka Procambarus clarkii kolory te są jeszcze bardziej jaskrawe. Pisklęta tych bocianów mają też jasnoczerwony kolor dzioba, podczas gdy zwykle dziób piskląt bociana ma kolor ciemnoszary. Zmiana barwy wiąże się z odkładaniem w tkankach bociana astaksantyny, pochodzącej ze zjadanych raków^[25].

Jak w przypadku innych bocianów skrzydła są długie i szerokie, umożliwiając im szybowanie^[26]. W locie trzepoczącym uderzenia skrzydeł są wolne i regularne. Ptak leci z szyją wyciągniętą do przodu, a jego długie nogi wystają daleko poza koniec jego krótkiego ogona. Na lądzie porusza się w wolnym i stałym tempie z wyciągniętą do góry szyją. Odwrotnie, kiedy odpoczywa – często chowa głowę między ramionami^[27].

Po wykluciu się pisklę bociana białego jest częściowo pokryte krótkimi, rzadkimi, białawymi piórami spodnimi. Tę wczesną warstwę piór po mniej więcej tygodniu zastępuje gęstsze pokrycie włochatego białego puchu. Po trzech tygodniach młodemu ptakowi wyrastają czarne pióra lotne. Podczas wylęgu pisklę ma różowawe nogi, które następnie zmieniają się w szaro-czarne. Jego dziób jest czarny z brązowym końcem^[24]. W trakcie pierzenia szata młodego osobnika jest podobna do upierzenia dorosłego ptaka, choć jego czarne pióra mają często brązowy odcień, a dziób i nogi są ciemniejsze, brunatno-czerwone lub pomarańczowe. Dziób jest zazwyczaj pomarańczowy lub czerwony z ciemnym końcem^[27][28]. Dziób staje się całkowicie czerwony (tak jak u dorosłych ptaków) następnego lata po wykluciu, jednak czarne końcówki utrzymują się u niektórych osobników. Młode bociany przyjmują ostatecznie upierzenie w drugim roku życia^[28].

Upierzenie białe z wyjątkiem czarnych lotek. Nogi i dziób u dorosłych ptaków czerwone, u młodych brudnopomarańczowe^[9]. Szyja długa, w locie wyciągnięta do przodu. Skóra wokół oczu czarna, tęczówka ciemnobrązowa lub szara. Z uwagi na słabo rozwinięte mięśnie piersiowe C. ciconia częściej posługuje się lotem szybowcowym, czyli wykorzystując powierzchnię swoich skrzydeł i wznoszące, ciepłe prądy powietrzne. Siłą własnych mięśni lata niechętnie i tylko na niewielkie odległości. Sposób lotu przypomina spotykany u bociana czarnego, do wzbicia się w powietrze ptak musi oddać parę podskoków. Odlatuje stadami w sierpniu i wrześniu, a wraca w końcu marca i kwietniu. Charakterystycznym głosem jest klekot, który można usłyszeć w czasie powitania pary ptaków na gnieździe, ale także, gdy bocian jest zaniepokojony np. pojawieniem się przy gnieździe obcego bociana. Do wydawania tego głosu wygina szyję do tyłu tak, że głowę kładzie na grzbiecie (wyjątkowo robi tak również w locie)^[9].

Podobne gatunki[edytuj | edytuj kod]

Na obszarze swojego występowania bocian biały jest charakterystyczny na ziemi, ale obserwowany z daleka w locie może być mylony z kilkoma innymi gatunkami z podobnymi wzorami na spodniej stronie skrzydeł, takimi jak dławigad afrykański, pelikan różowy czy ścierwnik^[27]. Dławigad afrykański jest rozpoznawany po czarnym ogonie i dłuższym ostro zakończonym, żółtym dziobie. Bocian biały jest też z reguły większy od niego^[29]. Pelikan różowy ma krótkie nogi, które nie wystają w locie poza jego ogon, i lata ze schowaną szyją, trzymając głowę blisko krępego ciała, nadając mu inny profil w locie^[30]. Pelikany zachowują się także inaczej, szybując w uporządkowanych, zsynchronizowanych stadach, podczas gdy bociany przemieszczają się w niezorganizowanych grupach złożonych z pojedynczych osobników^[31]. Ścierwnik jest znacznie mniejszy, z klinowatym ogonem, krótszymi nogami i małą, żółto zabarwioną głową na krótkiej szyi^[32]. Żuraw, który również może wydawać się czarno-biały w silnym świetle, ma widocznie dłuższe nogi i dłuższą szyję w locie^[33].

Zasięg występowania i środowisko[edytuj | edytuj kod]

Podgatunek nominatywny bociana białego ma w Europie szeroki, choć nieciągły zasięg występowania, skupiony na Półwyspie Iberyjskim i w Północnej Afryce na zachodzie oraz na znacznym obszarze środkowej i wschodniej Europy, z liczącą 25% koncentracją światowej populacji w Polsce^[34], jak również części zachodniej Azji. Populacja podgatunku azjatyckiego ograniczona jest do regionu w Azji Środkowej, między Morzem Aralskim i regionem Sinciang w zachodnich Chinach^[35][36]. Uważa się, że populacja regionu Sinciang wymarła około 1980 roku^[37]. Trasy migracji rozciągają zasięg tego gatunku na wiele rejonów Afryki i Indii. Niektóre populacje kierują się wschodnią trasą migracji, która przechodzi przez Izrael do wschodniej i środkowej Afryki^[38][39].

Znanych jest co najmniej kilka przypadków lęgów w RPA od 1933 w Calitzdorp, a około 10 ptaków odbyło lęgi od 1990 w okolicach Bredasdorp^[40]. Niewielka populacja bociana białego zimuje w Indiach i pochodzi przypuszczalnie od populacji C. c. asiatica^[11], jak na przykład stada liczące do 200 osobników obserwowane podczas wiosennej migracji na początku XX w. w Dolinie Kurram w północnym Afganistanie^[41]. Jednakże ptaki obrączkowane w Niemczech odnotowano w zachodnich (Bikaner) i południowych (Tirunelveli) Indiach^[8][42]. Nietypowego osobnika z czerwoną skórą wokół oczu – cechą charakterystyczną podgatunku azjatyckiego – odnotowano w Indiach, jednak potrzebne są dalsze badania populacji indyjskiej^[43]. Na północ od zasięgu występowania w sezonie lęgowym bocian biały spotykany jest w trakcie przelotów migracyjnych lub zalatuje tam sporadycznie; chodzi o następujące tereny: Finlandia, Wielka Brytania, Islandia, Irlandia, Norwegia, Szwecja i na zachodzie Azory i Madera. W ostatnich latach jego zasięg powiększył się o zachodnią Rosję^[44][45].

Bocian biały jako swe żerowiska preferuje trawiaste łąki, pola uprawne i płytkie mokradła. Unika siedlisk porośniętych wysokimi trawami i krzewami^[46]. W rejonie Czarnobyla, w północnej Ukrainie, populacje bociana białego zmalały po katastrofie elektrowni jądrowej w Czarnobylu w 1986, gdy pola uprawne w wyniku sukcesji ekologicznej porosły wysokie trawy i krzewy^[47]. W niektórych częściach Polski ubogie naturalne żerowiska zmusiły ptaki do poszukiwania pożywienia na wysypiskach począwszy od 1999 roku^[48]. Żerujące na wysypiskach bociany odnotowano również na Bliskim Wschodzie, w północnej i południowej Afryce^[49].

Bocian biały gniazduje w większych ilościach na otwartych łąkach, zwłaszcza na terenach trawiastych, które są podmokłe lub okresowo zalewane, a w mniejszych na obszarach o wysokiej roślinności, takich jak lasy i tereny krzewiaste^[50]. Na zimowiskach bociany żerują na łąkach, mokradłach i polach uprawnych^[40]. W średniowieczu bociany białe były przypuszczalnie wspomagane przez działalność człowieka, taką jak wycinanie lasów pod pastwiska i pola uprawne. Były wtedy pospolite na terenie niemal całej Europy, gniazdując na północy aż w Szwecji. Bocian biały sporadycznie zalatuje na Wyspy Brytyjskie. Każdego roku obserwuje się tam około 20 ptaków, jednak nie ma przypadków gniazdowania^[51]. Para bocianów gniazdowała na szczycie katedry św. Idziego w Edynburgu (Szkocja) w 1416^[52].

Spadek liczebności populacji bociana białego rozpoczął się w XIX wieku, a głównym tego powodem było uprzemysłowienie oraz zmiany w metodach uprawy ziemi. Bociany nie gniazdują już w wielu krajach wcześniejszego występowania, a obecne liczebnie duże populacje podgatunku europejskiego notuje się w Portugalii, Hiszpanii, na Ukrainie i w Polsce. Na Półwyspie Iberyjskim populacje są skoncentrowane w południowo-zachodniej jego części i mają również tendencje spadkowe za sprawą zabiegów agrotechnicznych^[50]. Badania opublikowane w 2005 roku pokazują, że na Podhalu ma miejsce napływ bociana białego, który po raz pierwszy gniazdował tam w 1931 i sukcesywnie przystępuje do lęgów na coraz większych wysokościach, osiągając poziom 890 m n.p.m. w 1999. Autorzy tych badań zaproponowali, że zjawisko to związane jest z ociepleniem klimatu oraz z wkraczaniem innych zwierząt i roślin na wyższe wysokości^[53]. Bociany białe powracające wiosną w rejon Poznania przystępują do lęgów około 10 dni wcześniej w ciągu ostatnich 20 lat XX w. niż pod koniec XIX wieku^[54].

Wędrówki[edytuj | edytuj kod]

Systematyczne badania wędrówek rozpoczął niemiecki ornitolog Johannes Thienemann, który zapoczątkował badania metodą obrączkowania w 1906 w Obserwatorium Ptaków Rossitten na Mierzei Kurońskiej, należącej wówczas do Prus Wschodnich. Choć niewiele bocianów przelatywało przez Rossitten, obserwatorium koordynowało obrączkowanie gatunku na dużą skalę w Niemczech i w innych miejscach Europy. Pomiędzy 1906 a II wojną światową zaobrączkowano około 100 tys. bocianów białych (głównie młodocianych), odnotowując w latach 1908–1954 ponad 2 tys. przypadków powrotów z długich dystansów ptaków noszących obrączki Rossitten^[55].

Trasy migracyjne[edytuj | edytuj kod]

Ze swoich letnich lęgowisk w Europie bociany białe rozpoczynają lot na południe w sierpniu i wrześniu, kierując się do Afryki^[46]. Tam spędzają zimę na sawannie od Kenii i Ugandy na północy po Kraj Przylądkowy w RPA na południu^[56]. Na zimowiskach tworzą duże stada, które mogą przekroczyć tysiąc osobników^[27]. Niektóre ptaki kierują się na zachód do zachodniego Sudanu i Czadu i mogą docierać do Nigerii^[38]. Wiosną ptaki powracają na północ; przelatują od Sudanu po Egipt pomiędzy lutym i kwietniem^[57]. Pod koniec marca i w kwietniu powracają do Europy^[46] po trwającej około 49 dni wędrówce. Dla porównania jesienną wędrówkę odbywają w około 26 dni. Korzystne prądy powietrzne oraz niedostatek pożywienia i wody po drodze (ptaki przemierzają szybciej tereny ubogie w zasoby) zwiększają średnią prędkość migracji^[39].

Aby uniknąć długiego przelotu nad Morzem Śródziemnym, ptaki ze środkowej Europy kierują się wschodnią trasą migracji przez cieśninę Bosfor w Turcji, przemierzając Lewant (głównie wzdłuż Rowu Jordanu), a następnie, omijając Saharę, lecą doliną Nilu na południe lub kierują się zachodnią trasą nad Cieśniną Gibraltarską^[58]. Trasa wschodnia jest zdecydowanie bardziej znacząca; w ciągu roku przemierza ją 530 tys. ptaków, co czyni bociana białego najliczniejszym, po trzmielojadzie, gatunkiem przemierzającym tę trasę. Stada migrujących ptaków drapieżnych, bocianów białych i pelikanów różowych, mogą rozciągać się na szerokość 200 km^[59]. Trasa wschodnia jest dwa razy dłuższa od zachodniej, jednak bociany przebywają ją w takim samym czasie^[60].

Młode bociany wyruszają w swoją pierwszą wędrówkę na południe w – można powiedzieć – odziedziczonym po rodzicach kierunku, jednak gdy po drodze oddzielą się od stada np. przez złe warunki atmosferyczne, są niezdolne do nadrobienia różnicy i mogą zakończyć wędrówkę na innym, nowym zimowisku. Dorosłe osobniki potrafią w takiej sytuacji wyrównać stratę dzięki silnym wiatrom i powrócić na trasę migracji, by zakończyć ją na pierwotnie wyznaczonych zimowiskach, ponieważ znają ich dokładne lokalizacje. Z tych samych powodów wszystkie ptaki powracające wiosną, nawet te z innych zimowisk, potrafią znaleźć drogę powrotną do swoich terenów lęgowych^[61].

Gospodarowanie energią[edytuj | edytuj kod]

W trakcie przelotów bociany białe korzystają z konwekcji termicznej, co pozwala zaoszczędzić im energię^[62][63]. Ptaki wyszukują „bąble” cieplejszego (a więc lżejszego) powietrza i krążą w nich, a unoszące się w górę powietrze może je wynieść nawet na 3300 m n.p.m.^[57]. Następnie opuszczają komin i szybują, co wiąże się z utratą wysokości, dopóki nie znajdą kolejnego komina. Taki sposób lotu jest bardziej ekonomiczny – ocenia się, że podczas lotu aktywnego ptaki spalają 23 razy więcej tłuszczu niż podczas szybowania na takim samym dystansie^[64]. Ponieważ termiczne prądy wznoszące nie tworzą się nad wodami, ptaki lądowe, w tym i bociany, migrujące na zimowiska do Afryki omijają Morze Śródziemne i lecą nad lądem lub wzdłuż wybrzeży^[65]. Sporadycznie bociany mogą podejmować także długie loty nad wodą. Młody osobnik zaobrączkowany w gnieździe w Danii pojawił się w Anglii, gdzie spędził kilka dni przed odlotem. Następnie był obserwowany nad wyspą St. Mary’s (archipelag Scilly), a trzy dni później dotarł wyczerpany na Maderę. Wyspa ta położona jest 500 km od Afryki i dwa razy dalej od kontynentu europejskiego^[66]. Migracja przez Bliski Wschód może być utrudniona przez khamsin, porywisty wiatr przynoszący pochmurne dni nieodpowiednie do latania. W takich sytuacjach stada bociana białego przeczekują niekorzystną pogodę na ziemi, stojąc przodem do wiejącego wiatru^[57].

Tryb życia i zachowanie[edytuj | edytuj kod]

Bocian biały jest ptakiem stadnym, stada tysięcy osobników notowane były na szlakach wędrówek i na zimowiskach w Afryce. W sezonie lęgowym ptaki, które nie biorą udziału w tokach, zbierają się w grupach liczących 40 lub 50 osobników^[27]. Mniejszy, ciemno upierzony bocian białobrzuchy spotykany jest często w stadach bocianów białych w południowej Afryce^[67]. Pary lęgowe bociana białego mogą wspólnie żerować w małych grupach; w niektórych rejonach notowano również kolonie lęgowe^[68]. Jednakże grupy wewnątrz kolonii bocianów białych znacznie różniące się wielkością i strukturą społeczną są swobodnie definiowane; młode bociany, które zaczynają przystępować do lęgów, często zajmują gniazda położone na obrzeżach kolonii, podczas gdy starsze bociany osiągają większy sukces rozrodczy, zajmując gniazda o lepszej jakości położone w centralnej części kolonii lęgowych^[69]. Struktura społeczna i spójność grupy jest utrzymywana przez altruistyczne zachowania, takie jak zachowania komfortowe. Bociany wykazują takie zachowanie wyłącznie w okolicach gniazda. Stojące ptaki muskają głowy ptaków siedzących, czasem są to rodzice pielęgnujące swoje młode, a czasem młode pielęgnujące się nawzajem^[70]. W przeciwieństwie do większości bocianów C. ciconia nigdy nie przyjmują postawy z otwartymi skrzydłami, choć wiadomo, że opuszczają skrzydła (trzymając je z dala od tułowia ze sterówkami skierowanymi w dół), gdy ich upierzenie jest mokre^[71].

Wydaliny bocianów, składające się z kału i moczu, czasem spadają na ich własne nogi, przez co ulegają one przebarwieniom^[29]. Przypuszcza się, że parowanie odchodów ułatwia chłodzenie organizmu^[72]. Odchody gromadzące się na nogach ptaków obrączkowanych mogą czasami prowadzić do ucisku pierścienia na nogę i jej urazu^[73]. Odnotowano również przypadki używania przez bociany białe narzędzi – rodzice ściskając w dziobach wilgotne kępki mchu poili wyciskaną wodą pisklęta w gnieździe^[74].

Komunikacja[edytuj | edytuj kod]

	Odgłos bociana białego Ciconia ciconia   MENU       0:00
Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Głównym dźwiękiem wydawanym przez dorosłego bociana jest głośne klekotanie dziobem, porównywanym ze słyszanym z oddali wystrzałem z karabinu maszynowego. Odgłos ten powstaje wskutek szybkiego otwierania i zamykania dzioba, więc powstaje on za każdym razem, gdy ptak zamyka dziób. Stukot jest wzmacniany przez worki gardłowe, które działają jako rezonator. Używane w różnych zachowaniach społecznych stukotanie dzioba zazwyczaj im dłużej trwa, tym jest głośniejsze; przyjmuje charakterystyczne rytmy w zależności od sytuacji, na przykład wolniejszy podczas kopulacji i krótszy jako odgłos alarmujący.

Jedyny dźwięk wokalny generowany przez dorosłe ptaki to słabe, ledwie słyszalne syczenie; jakkolwiek młode ptaki mogą wydawać chrapliwy syk, różne piskliwe dźwięki i miauczenie podobne do kotów, kiedy proszą o pokarm. Podobnie jak dorosłe ptaki, młode mogą stukotać dziobami^[75]. W wielu sytuacjach społecznych z innymi przedstawicielami gatunku ptaki te w charakterystyczny sposób unoszą i opuszczają głowę – bocian szybko rzuca głowę do tyłu, tak, że jej czubek spoczywa na grzbiecie, a następnie unosi powoli głowę i szyję do przodu, a czynność tę powtarza kilkukrotnie. Jest to gest używany na powitanie innego osobnika, po kopulacji oraz w sytuacji zagrożenia. Pary lęgowe w sezonie letnim są terytorialne i używają tego zachowania, podobnie jak kucania do przodu z pochylonymi ogonami i rozpostartymi skrzydłami^[76].

Pożywienie[edytuj | edytuj kod]

Bocian jest ptakiem mięsożernym. Wachlarz jego pożywienia jest szeroki; zwierzę najchętniej żeruje na łąkach w promieniu około 5 km od gniazda oraz w miejscach z niższą roślinnością, gdzie pożywienie jest łatwiej dostępne^[46].

Dieta bocianów białych jest zróżnicowana w zależności od pory roku, regionu i dostępności pożywienia. Do typowego pożywienia zalicza się owady (głównie chrząszcze, koniki polne, szarańczę i świerszcze), dżdżownice, gady, płazy, szczególnie gatunki takich żab, jak żaba wodna (Pelophylax kl. esculentus) i żaba trawna (Rana temporaria) oraz małe ssaki, takie jak nornice, krety i ryjówki. Rzadziej C. ciconia zjadają jaja ptaków i młode ptaki, ryby, mięczaki, skorupiaki i skorpiony. Polują głównie w ciągu dnia, połykając mniejszą zdobycz w całości, większą zabijają i rozdzielają przed połknięciem^[68]. Gumki recepturki są przez nie mylone z dżdżownicami i spożywane, co niekiedy prowadzi do śmiertelnej w skutkach niedrożności przewodu pokarmowego^[77].

Badania przeprowadzone na populacji bocianów białych w okolicy Strzelec Opolskich wykazały, że w diecie ptaków przystępujących do lęgów dominowały karpie (Cyprinus carpio), krety europejskie (Talpa europea), norniki – zwyczajny (Microtus arvalis) i bury (Microtus agrestis) – oraz dżdżownicowate (Lumbricidae), stanowiąc razem 49,9% zjadanej przez nie biomasy. Płazy stanowiły jedynie 4,9% zjadanej biomasy. Stwierdzono też sporadycznie pożeranie przez bociany piskląt^[78].

Ptaki powracające wiosną na Łotwę odnajdują zdobycz – żaby moczarowe (Rana arvalis) – wabione przez odgłosy godowe emitowanie przez skupiska samców tych żab^[79].

Dieta ptaków nieprzystępujących do lęgów jest zbliżona do ptaków lęgowych, ale żerują one częściej w suchych siedliskach^[80]. Zaobserwowano, że bociany zimujące w zachodnich Indiach podążają za antylopami z gatunku garna, łapiąc owady wypłoszone przez te zwierzęta^[81]. Zimujące w Indiach bociany czasami żerują wraz z bocianami białoszyimi (Ciconia episcopus)^[82]. Odnotowano przypadki odbierania przez bociany białe zdobyczy – gryzoni chwytanych przez błotniaki stawowe^[83]; odwrotna sytuacja występuje w niektórych częściach Polski – błotniak łąkowy (mniejszy od błotniaka stawowego) znany jest z nękania bocianów polujących na nornice^[84].

Rozmnażanie[edytuj | edytuj kod]

Bocian biały rozmnaża się przy otwartych gruntach rolnych, z dostępem do terenów podmokłych, budując duże gniazdo, zwykle z gałęzi, na drzewach, budynkach lub specjalnie przygotowanych przez człowieka platformach^[85]. Każde gniazdo ma od 1 do 2 m głębokości, od 0,8 do 1,5 m średnicy i waży od 60 do 250 kg^[86]. Gniazda są budowane w luźnych koloniach^[69]. Jako że w kulturze bociany uważa się za dobrą wróżbę i nie są one prześladowane przez człowieka, często gniazdują blisko ludzkich siedzib; w południowej Europie gniazda spotykane są na budynkach, m.in. kościołów. Jedno gniazdo jest zazwyczaj wykorzystywane rok po roku, zwłaszcza przez starsze samce. Samce powracają na początku sezonu i wybierają gniazdo. Większe gniazda oznaczają większą szansę na dużą liczbę w pełni opierzonych młodych, stąd te gniazda są bardziej przez nie poszukiwane^[87]. Zmiana gniazda często związana jest ze zmianą w parze rodziców i niepowodzeniem w odchowaniu młodych w poprzednim sezonie lęgowym; młode ptaki wykazują większą tendencję do zmiany obszaru lęgowego^[88]. Kilka gatunków ptaków często gniazduje w dużych gniazdach bocianów białych. Do regularnie zajmujących je gatunków należą: wróbel zwyczajny, mazurek i szpak; rzadziej zajmują je: pustułka, pójdźka, kraska, pliszka siwa, kopciuszek, kawka i wróbel śródziemnomorski^[89].

Samiec i samica w parze pozdrawiają się wzajemnie: podnosząc i opuszczając głowy, potrząsając nimi i przykucając, klekocząc dziobami z jednoczesnym odchylaniem głowy w tył^[7]. Pary kopulują wielokrotnie w ciągu miesiąca przed złożeniem jaj. Kopulacja z wieloma partnerami zdarza się rzadko^[90].

Wysiadywanie i dorastanie[edytuj | edytuj kod]

Para bocianów białych przystępuje do lęgów raz do roku, zazwyczaj pod koniec kwietnia, rzadko wcześniej^[9]. Jaja składają w odstępach dwudniowych, najczęściej wieczorem, zazwyczaj w liczbie czterech^[9], choć mogą złożyć ich od 1 do 7^[75]. Jaja są różnobiegunowe, bardzo mało wydłużone, raczej pękate o barwie białej^[9], lecz często wyglądają na przybrudzone lub żółtawe z powodu glutenowej powłoki. Mierzą 72,58×51,86 mm^[91] i ważą 96–129 g^[75], z czego 10,76 g przypada na samą skorupkę^[91]. Inkubacja rozpoczyna się z chwilą złożenia pierwszego jaja, dlatego pisklęta wykluwają się niejednocześnie, od 33 do 34 dni później. Pierwsze pisklę zazwyczaj ma przewagę konkurencyjną nad innymi. Pisklęta bociana białego nie atakują siebie nawzajem, a sposób karmienia ich przez rodziców (zwrócenie, tzw. regurgitacja, dużych ilości pokarmu naraz) powoduje, że silniejsze rodzeństwo nie może bezpośrednio wykluczyć z rywalizowania o pokarm słabszego rodzeństwa. Silniejsze pisklęta nie są agresywne w stosunku do słabszego rodzeństwa, zdarzają się jednak przypadki, że słabe lub małe pisklęta są czasami zabijane przez rodziców^[92][93]. Uważa się, że takie zachowanie służy zwiększeniu szansy na przeżycie pozostałych piskląt, gdy ilość pokarmu jest niewystarczająca dla odchowania całego lęgu.

Pogoda ma istotny wpływ na ilość wyprowadzonych podlotów: niskie temperatury i deszczowa aura powoduje wzrost śmiertelności piskląt i zmniejsza wskaźniki sukcesu rozrodczego^[50]. Nieco zaskakującym było odkrycie, że te z piskląt wylęgających się późno, które osiągają dojrzałość, wydają na świat więcej potomstwa, niż ich rodzeństwo wylęgające się wcześniej^[94]. Masa ciała piskląt wzrasta gwałtownie w ciągu pierwszych kilku tygodni i osiąga poziom około 3,4 kg w 45 dni. Długość dzioba wzrasta liniowo przez około 50 dni^[95]. Młode karmione są dżdżownicami i owadami, zjadanymi i zwracanymi przez rodziców na wyściółkę gniazda. Starsze pisklęta sięgają po pokarm do dziobów rodziców^[96]. Pierzenie się piskląt następuje 58 do 64 dni po wykluciu^[97] i mniej więcej w tym okresie opuszczają one gniazdo, a po 70 dniach od wyklucia są już niemal samodzielne^[9]. Ptaki młodociane mają czarny dziób, przechodzący z czasem w jasnoczerwony, i brązowoszare nogi. Tęczówka oka młodych jest brązowa, a u dorosłych szarawa^[9].

Bociany zazwyczaj osiągają dojrzałość płciową w okolicy czwartego roku życia, choć zdarzają się przypadki przystąpienia do pierwszego lęgu już po osiągnięciu drugiego roku oraz dopiero po osiągnięciu siódmego roku życia^[24]. Najstarszy znany dziko żyjący bocian biały żył 39 lat po zaobrączkowaniu w Szwajcarii^[98]; w niewoli bociany dożywają 35 lat^[7].

Pasożyty i choroby[edytuj | edytuj kod]

Gniazda bociana białego są siedliskiem wielu małych stawonogów, zwłaszcza podczas cieplejszych miesięcy po powrocie ptaków do gniazda. Gniazdując w kolejnych latach, bociany przynoszą więcej materiału do wyścielania swoich gniazd i gromadzą się w nich nowe warstwy materiału organicznego.

Odchody, resztki pożywienia i piór oraz fragmenty skóry dostarczają pożywienia dla dużej i zróżnicowanej populacji wolno żyjących roztoczy z rzędu żukowców (Mesostigmata). W badaniu przeprowadzonym na dwunastu gniazdach znaleziono 13352 osobniki z 34 gatunków, głównie Macrocheles merdarius, Macrocheles robustulus, Uroobovella pyriformis i Trichouropoda orbicularis, które razem stanowiły prawie 85% wszystkich zebranych roztoczy. Organizmy te żywią się jajami i larwami owadów i nicieni, które występują licznie w ściółce gniazda. Roztocza te są roznoszone przez koprofagiczne chrząszcze, często z rodziny żukowatych (Scarabaeidae), lub na łajnie przynoszonym przez bociany podczas budowy gniazda. Nie stwierdzono występowania pasożytniczych roztoczy, przypuszczalnie dlatego, że są one kontrolowane przez gatunki drapieżne. Ogólny wpływ populacji roztoczy jest niejasny, roztocza mogą odgrywać rolę w hamowaniu szkodliwych organizmów (a więc mogą być korzystne) lub mogą mieć niekorzystny wpływ na pisklęta^[99][100].

Same ptaki są nosicielami gatunków należących do więcej niż czterech rodzajów roztoczy piór^[101]. Roztocza te, wliczając Freyanopterolichus pelargicus^[102][103] i Pelargolichus didactylus^[103], żyją na grzybach rosnących na piórach. Grzyby występujące na upierzeniu mogą żywić się keratyną z piór zewnętrznych lub olejem z piór^[104]. Wszoły, takie jak Colpocephalum zebra (z rodziny Menoponidae), zazwyczaj znajdowane są na skrzydłach, a Neophilopterus incompletus na całym na ciele^[105].

C. ciconia jest również nosicielem kilku rodzajów pasożytów wewnętrznych, w tym Toxoplasma gondii^[106] oraz pasożytów jelitowych z rodzaju Giardia^[107]. Badanie przeprowadzone na 120 zwłokach bociana białego z Saksonii-Anhalt i Brandenburgii w Niemczech wykazało obecność ośmiu gatunków przywr (Trematoda), czterech gatunków tasiemców (Cestoda) i co najmniej trzech gatunków nicieni (Nematoda)^[108]. Jeden z gatunków przywr, Chaunocephalus ferox, pasożytujący zwykle na kleszczaku azjatyckim (Anastomus oscitans), spowodował zmiany w ścianie jelita cienkiego i obniżenie masy ciała u wielu ptaków przebywających w dwóch ośrodkach rehabilitacyjnych w środkowej Hiszpanii^[109].

Bociany białe mogą być nosicielami wirusa gorączki Zachodniego Nilu. 26 sierpnia 1998 r. stado składające się z około 1200 migrujących bocianów, które zboczyło z kursu w swojej wędrówce na południe, wylądowało w Ejlat w południowym Izraelu. Ptaki wykazywały symptomy stresu, były zdezorientowane, wykazywały zaburzenia motoryczne, wiele z nich padło. Z mózgu jedenastu martwych młodych osobników wyizolowano zjadliwy szczep wirusa gorączki Zachodniego Nilu. U innych osobników z tego stada stwierdzono występowanie przeciwciał przeciwko antygenom tego wirusa^[110]. W 2008 przebadano trzy młodociane osobniki, pochodzące z ostoi przyrody w Polsce; wyniki testu serologicznego były dodatnie, co wskazywało na ekspozycję na wirusa, jednak kontekst ani występowanie wirusa w Polsce jest niepewne^[111]. Wydaje się, że migrujące ptaki mają ważny wpływ na rozprzestrzenianie się wirusa tej choroby^[112].

Status, zagrożenie i ochrona[edytuj | edytuj kod]

Bocian biały nie jest gatunkiem globalnie zagrożonym wyginięciem, chociaż od stu lat znacznie zmniejszył swą liczebność w wielu obszarach północnej i zachodniej Europy. Spadek liczebności bociana białego wskutek industrializacji i zmian w rolnictwie (głównie przez osuszanie bagien i przekształcanie łąk w uprawy, m.in. kukurydzy) rozpoczął się w XIX wieku: ostatni dziki osobnik w Belgii został odnotowany w roku 1895, w Szwecji w 1955, w Szwajcarii w 1950, a w Holandii w 1991. Jednak gatunek ten został reintrodukowany w wielu regionach^[113]. Początkowo został on w 1988 zaklasyfikowany przez IUCN jako gatunek bliski zagrożenia, po czym w 1994 został przeklasyfikowany już jako gatunek najmniejszej troski^[114].

Bocian biały został wymieniony w załączniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków (tzw. dyrektywa ptasia), stając się w krajach Unii Europejskiej przedmiotem ochrony w sieci Natura 2000^[115]. Jest też jednym z gatunków, które obejmuje porozumienie Agreement on the Conservation of African-Eurasian Migratory Waterbirds (AEWA; pol.: Porozumienie o ochronie afrykańsko-euroazjatyckich wędrownych ptaków wodnych)^[116], które jest częścią ratyfikowanej przez Polskę Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt^[117]. Strony tego porozumienia są zobowiązane do udziału w szerokim zakresie strategii ochrony opisanych w szczegółowym planie działania. Plan ten odnosi się do kluczowych kwestii, takich jak ochrona gatunków i ich siedlisk, zarządzanie działalnością człowieka, badania, edukacja, oraz ich wdrażania^[118]. Zagrożenia dla gatunku obejmują m.in. dalszą utratę mokradeł jako miejsc żerowania, zamiana nieużytków na grunty orne, kolizje z napowietrznymi liniami elektroenergetycznymi, stosowanie trwałych pestycydów (takich jako DDT) do zwalczania szarańczy w Afryce oraz w znacznym stopniu nielegalne polowania na trasach migracyjnych i zimowiskach^[7]. Dodatkowe zagrożenie dla piskląt stanowią sznurki stosowane w produkcji rolnej, które użyte do budowy gniazda mogą spowodować zapętlenie się i śmierć młodych.

Duża populacja bocianów białych gniazduje w Europie Środkowej (Polska, Ukraina i Niemcy) i Południowej (Hiszpania i Turcja). Podczas VI międzynarodowego spisu bociana białego w sezonie 2004/05 odnotowano 52500 par w Polsce, 30000 par na Ukrainie, ponad 20000 par na Białorusi, 13000 par na Litwie (najwyższe znane zagęszczenie tego gatunku na świecie), 10700 par na Łotwie i 10200 w Rosji. Około 5500 par gniazdowało w Rumunii, 5300 na Węgrzech i około 4956 par lęgowych w Bułgarii^[119][120]. Wstępne wyniki badań z lat 2014–2015 wskazują, że liczba bocianów w Polsce spadła do 45 tys. par, w wyniku czego krajem o najwyższej populacji stała się Hiszpania z populacją 48 tys. par^[121]. Dla porównania, w 1984 w Polsce gniazdowało 30,5 tys. par, w 1995 – 40,9 tys., aby w 2004 zanotować rekordowe 52,5 tys. par.

W Niemczech większość z całkowitej liczby 4482 par gniazdowało we wschodnich regionach, szczególnie w sąsiadujących z Polską landach Brandenburgia i Meklemburgia-Pomorze Przednie (odpowiednio 1296 i 863 par w 2008 r.)^[122].

Oprócz Hiszpanii i Portugalii (odpowiednio 33217 par i 7684 par w sezonie 2004/05) populacje w południowej i zachodniej Europie są ogólnie znacznie mniej trwałe^[120]; na przykład duńska populacja zmniejszyła się do zaledwie trzech par w 2005 roku, choć na przełomie XIX i XX wieku gniazdowało tam 4000 par^[10]. We wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego Turcja posiada pokaźną populację ponad 6195 par, a Grecja 2157 par. W Europie Zachodniej bocian pozostaje rzadkim ptakiem mimo działań ochronnych. W 2004 r. we Francji gniazdowało jedynie 975 par, a w Holandii 562 pary^[45][120].

Na początku lat 80. XX w. ich populacja spadła do mniej niż dziewięciu par w całej górnej części doliny Renu, obszaru ściśle wiązanego z bocianem białym od wieków.

Działania ochronne przyczyniły się do odbudowy populacji bociana białego w Alzacji i Lotaryngii. W rejonie tym, uważanym tradycyjnie za ostoję bociana, jego liczebność spadła do 9 par na początku lat 80. XX w., dopiero wskutek działań Stowarzyszenia na Rzecz Ochrony i Reintrodukcji Bocianów w Alzacji i Lotaryngii^[123] liczebność tamtejszej populacji wzrosła do 270 par (w roku 2008). Reintrodukcja ptaków odchowanych w ogrodach zoologicznych wstrzymała dalsze spadki we Włoszech, Holandii i Szwajcarii. W roku 2008 w Armenii żyło 601 par lęgowych, a około 700 par w Holandii^[124]. Kilka par rozmnaża się w RPA; zazwyczaj są to osobniki zakładające kolonie lęgowe spośród populacji tam zimujących^[7]. W Polsce na słupach energetycznych ustawia się specjalne platformy na ich szczytach, aby zapobiec przerwom w dostawach energii elektrycznej spowodowanych dużymi gniazdami bocianimi, a czasem gniazda są w całości przenoszone ze słupów energetycznych na przeznaczone dlań, a wykonane przez człowieka, platformy^[86]. W Holandii reintrodukcja ptaków wyhodowanych w zoo jest poprzedzana przez programy karmienia i budowy gniazd prowadzone przez wolontariuszy^[124]. Podobne programy reintrodukcji odbywają się w Szwecji^[125] oraz Szwajcarii^[126], gdzie odnotowano 175 par hodowlanych w 2000 roku^[127]. Długoterminowa zdolność do przetrwania populacji w Szwajcarii jest niepewna, ze względu na niskie wskaźniki sukcesu rozrodczego i małą skuteczność dokarmiania^[126].

Status C. c. asiatica[edytuj | edytuj kod]

Niewiele wiadomo na temat populacji podgatunku C. c. asiatica. Różne szacunki mówią o 600^[10]–1450 par lęgowych^[128]. W Kazachstanie, gdzie nieregularnie gniazduje niemal wyłącznie na południu kraju, podgatunek ma status zagrożonego wyginięciem. Tamtejsza populacja zanika głównie ze względu na spadek liczby dostępnych żerowisk, stawów i jezior. Stosunkowo duża populacja występuje w Uzbekistanie^[129].

Status i ochrona gatunku w Polsce[edytuj | edytuj kod]

W Polsce bocian biały objęty został obok wielu innych gatunków zwierząt ochroną prawną w 1952 roku na mocy Rozporządzenia Ministra Leśnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony zwierząt^[130]. Po zmianie ustroju ochronę gatunkową bociana w Polsce usankcjonowała w 1997 Ustawa o ochronie zwierząt^[131] i obecnie znajduje się on pod ścisłą ochroną gatunkową. Z uwagi na spadającą liczebność gatunek został objęty programem ochronnym pod nazwą „Program Ochrony Bociana Białego i Jego Siedlisk” koordynowanym przez Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”^[132]. Od 1994^[133] roku populacja bociana białego obserwowana jest w ramach Monitoringu Flagowych Gatunków Ptaków (MFPG) prowadzonego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. Obecnie w ramach tego programu populacja oceniana jest na stabilną^[134]. Bocian gniazduje i żeruje na terenach włączonych do sieci Natura 2000, jednak, jako że jest on gatunkiem synantropijnym, nieliczne pary gniazdują na terenach chronionych. Częściej obszary specjalnej ochrony wyznaczane są w celu ochrony żerowisk tego gatunku. Podobnie tereny żerowiskowe chronione są także w parkach narodowych, np. w Biebrzańskim Parku Narodowym i Narwiańskim Parku Narodowym, gdzie żeruje nawet ponad tysiąc par. Istotną rolę odgrywają parki krajobrazowe, zwłaszcza położone w dolinach rzecznych lub ze znacznym udziałem stawów rybnych, jak na przykład: Krzesiński Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Ujście Warty, Nadbużański Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Podlaski Przełom Bugu, Przemkowski Park Krajobrazowy czy Park Krajobrazowy Dolina Baryczy^[133].

Bocian w kulturze człowieka[edytuj | edytuj kod]

Ze względu na jego duże rozmiary, zjadanie szkodników i gniazdowanie w pobliżu siedzib ludzkich i na dachach domostw bocian biały pełni ważną funkcję w kulturze i folklorze^[66]. W Starożytnym Egipcie był przedstawiany hieroglificznie jako ba (dusza)^[135]. W języku hebrajskim bociana białego określa się jako chasidah (חסידה), co oznacza „miłosierny” i „łaskawy”^[136]. Mitologie grecka i rzymska przedstawiały bociany jako wzory rodzicielskiego poświęcenia; wierzono, że nie umierają one ze starości, lecz odlatują na wyspy i przybierają ludzką postać. Ptak jest opisywany w co najmniej trzech Bajkach Ezopa: Lis i bocian, Rolnik i bocian i Żaby, które pragnęły króla^[137]. Jeden z mitów opowiada o walce bocianów (lub żurawiów) z Pigmejami, która rozpoczęła się, gdy Pigmejka Ojnoe, ukarana przez bogów za dumę i odmowę składania im czci przemianą w bociana, próbowała w tej postaci porwać swego syna Mopsosa. Afrykańczycy próbowali ją odpędzić, co zapoczątkować miało obawę i nienawiść bocianów w stosunku do tego ludu^[138]. Wierzono również, że bociany opiekowały się swoimi rodzicami, karmiąc ich, a nawet pomagając w wędrówkach; książki dla dzieci przedstawiły je jako modele wartości rodzinnych. Greckie prawo zwane Pelargonia od starogreckiego słowa pelargos oznaczającego bociana zobowiązywało obywateli do opieki nad swymi rodzicami w podeszłym wieku^[7]. Grecy uważali również, że zabicie bociana może być karane śmiercią^[139]. Bocian był rzekomo chroniony w starożytnej Tesalii jako ptak polujący na węże; jest powszechnie uważany za „białego ptaka” Wergiliusza^[140]. Rzymscy pisarze zauważyli, że powracające wiosną bociany były dla rolników sygnałem, by sadzić winorośl^[141].

Wyznawcy islamu czczą bociany, ponieważ odbywają one według nich doroczną pielgrzymkę do Mekki podczas swojej wędrówki^[142]. Niektóre z pierwszych prób interpretacji wędrówek ptaków były zainicjowane przez obserwacje bociana białego; Pfeilstorch (z niemieckiego: „bociany przebite strzałą”) były notowane w Europie z afrykańskimi strzałami wbitymi w swe ciała. Znany jest przypadek takiego bociana znalezionego latem 1822 w niemieckim mieście Klütz w Meklemburgii, który został później wypchany wraz ze zdobioną afrykańską strzałą tkwiącą w jego ciele i obecnie znajduje się na Uniwersytecie w Rostocku^[143].

Bociany, jeśli nie są niepokojone, odczuwają niewielki strach przed ludźmi i w Europie często gniazdują na budynkach. W Niemczech obecność gniazda na domu traktowana była jako ochrona przed pożarami. Bociany były także chronione ze względu na przekonanie, że ich dusze były niegdyś ludźmi^[144]. W niemieckich i holenderskich gospodarstwach domowych, wierząc, że te przynoszą szczęście, zachęca się bociany do gniazdowania na domach, czasami poprzez budowę specjalnie zaprojektowanych wysokich platform^[136]. Polacy, Litwini i Ukraińcy wierzą, że bociany przynoszą harmonię w rodzinie, na której domostwie gniazdują^[145]. Dla chrześcijan to symbol pobożności, zmartwychwstania i czystości, ale i sprawiedliwych pogan, którzy żyli przed Chrystusem^[146].

Bocian biały jest popularnym motywem na znaczkach pocztowych – jest przedstawiony na ponad 120 znaczkach wydanych przez co najmniej 60 instytucji emitujących znaczki^[147]. Bocian jest symbolem oraz ptakiem narodowym Litwy^[148], a także symbolem Białorusi^[149]. Bocian był również polską maskotką na targach Expo 2000 w Hanowerze^[150]. W XIX wieku uważano, że bociany żyją jedynie w krajach o republikańskiej formie rządów^[151].

Charakterystyczne dla polskiej kultury przywiązanie i troskę o gniazda bocianów wyraża jedna ze zwrotek utworu pt. Moja piosnka II Cypriana Kamila Norwida^[152]:

Do kraju tego, gdzie winą jest dużą
Popsować gniazdo na gruszy bocianie,
Bo wszystkim służą…
Tęskno mi, Panie…

Bocian jako ptak łowny[edytuj | edytuj kod]

Bocian ze względu na liczne państwowe i międzynarodowe akty prawne, które go chronią, nie jest ptakiem łownym, jednak w przeszłości na ziemiach polskich sporadycznie polowano na niego dla mięsa. W najstarszym polskim dziele ornitologicznym z 1584 autorstwa Mateusza Cygańskiego mowa jest o spożywaniu bocianów^[153]. Jak podaje Eugeniusz Janota, w 1849 panował we wschodniej Galicji wielki głód. Mieszkańcy Suchrowa (dzisiejsza Ukraina) łapali i zabijali różne ptaki, w tym także bociany^[154]. O mięsie bociana Janota pisał: „ma nieprzyjemny zapach, jest łykowate i niesmaczne”^[153]. Niechęć do spożywania bocianiego mięsa w kręgu kultury chrześcijańskiej może mieć swe źródło w starotestamentowej Księdze Kapłańskiej (Kpł. 11:13–19)^[153].

Spośród ptaków będziecie mieli w obrzydzeniu i nie będziecie ich jedli, bo są obrzydliwością, następujące: orzeł, sęp czarny, orzeł morski, wszelkie gatunki kani i sokołów, wszelkie gatunki kruków, struś, sowa, mewa, wszelkie gatunki jastrzębi, puszczyk, kormoran, ibis, łabędź, pelikan, ścierwik, bocian, wszelkie gatunki czapli, dudek i nietoperz^[155].

Wiadomo też, że na bociany białe polowano również w Afryce, pierwotnie za pomocą oszczepów i łuków, choć jeszcze w latach 80. XX w. stosowano metody uznawane za prymitywne – strzały, bumerangi zwane safaroque lub łapano je gołymi rękami^[153].

Również współcześnie kłusownicy polują na bociany. Według Bertholda w krajach Bliskiego Wschodu, a także we Francji i Hiszpanii dla trofeów zabijanych jest tam, mimo zakazów, 15 tys. bocianów rocznie^[153][156].

Bocian w medycynie[edytuj | edytuj kod]

Jak wiele zwierząt, tak i bociany białe znalazły swe zastosowanie w medycynie. Medycy wykorzystywali niemal każdą część ich ciała, bocianie pisklęta, a nawet ekskrementy^[153]. XVI-wieczny lekarz i botanik Stefan Falimirz w dziele pt. O ziołach i o mocy ich z 1534 pisał o leczniczych właściwościach m.in. bocianich żołądków i odchodów^[157]. Przykładowo tłuszczem bociana leczono w dawnej Polsce podagrę i kołtun, sproszkowany żołądek wraz z winem i wodą miał leczyć zatrucia u ludzi i zwierząt, a krew i mięso stosowano jako ogólne środki lecznicze^[153].

Bociany i przynoszenie dzieci[edytuj | edytuj kod]

Według europejskiego folkloru bocian jest odpowiedzialny za przynoszenie dzieci do nowych rodziców. Legenda jest bardzo stara, ale została spopularyzowana przez XIX-wieczne opowiadanie Hansa Christiana Andersena zatytułowane „Bociany”^[142]. Zgodnie z niemieckim folklorem bociany znajdują dzieci w jaskiniach lub na bagnach i przynoszą je do gospodarstw domowych w koszu na grzebiecie lub trzymając je w dziobach. Jaskinie te zawierają adebarsteine lub „bocianie kamienie”. Niemowlęta były następnie ofiarowane matce lub wrzucane przez komin. Gospodarstwa domowe sygnalizują chęć posiadania dziecka poprzez umieszczanie słodyczy dla bocianów na parapecie^[136]. Z Niemiec folklor ten rozprzestrzenił się na całym świecie, do takich krajów jak Filipiny czy kraje Ameryki Południowej^[136]. Znamiona występujące z tyłu głowy noworodka, zwane naczyniakami płaskimi (nevus flammeus nuchae) są niekiedy określane w języku angielskim i niemieckim odpowiednio: stork bite i Storchenbiss (pol.: „ugryzienie bociana”)^[158].

W wierzeniach słowiańskich wiosną i latem za pomocą bocianów (i lelków – a jesienią i zimą za pomocą kruków) wele trafiały z Wyraju na ziemię i wstępowały do łon kobiet^[159]. Przekonanie to wciąż jest żywe we współczesnym folklorze wielu narodów słowiańskich, jak i w całej Europie jako opowiadanie dla dzieci, w którym bociany przynoszą dzieci na świat^[160]. Zasadniczo bocian biały uważany był przez Słowian za ptaka przynoszącego szczęście – w folklorze przyjęło się sądzić, iż zabicie tego ptaka potrafi ściągnąć nieszczęście na osobę, która tego dokonała^[146]. Był zwiastunem wiosny, a jego gniazdo na budynku – symbolem szczęścia i obfitości plonów dla gospodarstwa. Sprzyjało temu powiedzenie „Gdzie bocian na gnieździe siedzi, tam piorun nie uderzy”. Jego mądrość kojarzono z postawą stania na jednej nodze, co przypominało medytację.

Psychoanalityk Marvin Margolis sugeruje, że ponadczasowy charakter bajki o bocianie przynoszącym dzieci jest związany z psychologiczną potrzebą rodziców, ponieważ zmniejsza dyskomfort omawiania z dziećmi spraw związanych z seksem i prokreacją. Ptaki od dawna związane są z symbolami macierzyństwa, od pogańskich bogiń, takich jak Junona, po Ducha Świętego, a bocian mógł być wybierany ze względu na jego białe upierzenie (obrazujące czystość), wielkość (jest wystarczająco duży, by nosić niemowlę) i latanie na dużej wysokości (porównanie do latania między Ziemią a Niebem)^[136]. Bajka i jej związek ze światem wewnętrznym dziecka zostały omówione przez Sigmunda Freuda^[136] i Carla Junga^[161]. Jung istotnie wspomina opowiedzianą mu historię po narodzeniu się jego siostry^[162]. Tradycyjny związek bociana i noworodka wykorzystany jest nadal w reklamie takich produktów jak pieluszki czy ogłoszenia o narodzinach^[136].

Istniały w folklorze także negatywne aspekty odnoszące się do bociana; polska przypowieść ludowa opowiada, jak Bóg stworzył białe upierzenie bociana, podczas gdy Diabeł dał mu czarne skrzydła. Ptak otrzymał więc zarówno dobre, jak i złe odruchy. W Niemczech były one również związane z upośledzonymi lub nienarodzonymi dziećmi, co wyjaśniano bocianem upuszczającym dziecko w drodze do domu albo odbierano jako zemstę lub karę za dawne wykroczenia. O matce, która ograniczała się do łóżka w okolicach terminu porodu, mówiono, że została „ugryziona” przez bociana^[136]. W Danii mówiono, że bociany co roku naprzemiennie wyrzucały z gniazda pisklę albo jajo^[136]. W średniowiecznej Anglii bociany były również związane z cudzołóstwem, co było przypuszczalnie inspirowane ich zachowaniami godowymi. Ich puszenie się i przybierane pozy porównywano z zarozumiałością^[163].